गृहवास्तु सम्बन्धि चक्रहरू

सूर्य पञ्चाङ्ग (पात्रो) - निःशुल्क डाउनलोड

          तिथि, बार, योग, नक्षत्र र करण पाँच अंगको समूहलाई पञ्चाङ्ग भनिन्छ । पात्रोमा यी पाँच अङ्गसँगै विभिन्न लग्न, साइत, ग्रह उदय र अस्त एवं ग्रहणका विषय समेत समावेश गरिन्छ ।
पञ्चाङ्गको बारेमा अधिक जान्न यहाँ जानुहोस् >> के हो हिन्दु पञ्चाङ्ग ?
          नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले स्वीकृति दिएको पञ्चाङ्गकर्ता ज्यो. पं. सूर्यप्रसाद ढुङ्गेल ज्यूको नेपालमा सर्वाधिक बिक्री हुने सूर्य पञ्चाङ्ग (पात्रो)  लाई २०७५ सालमा स्वयं पञ्चाङ्गकर्ताद्वारा निशुल्क PDF फाइलमा अनलाइन हेर्न र डाउनलोड गर्न पाइनेभएको थियो तर पात्रो को बिक्रिमा असर पर्ने वा अन्य कारण भएकोले हो; त्यसको निरन्तरता हुन पाएन । तर पात्रोलाई सुरक्षित राख्ने र सम्बन्धित प्रकाशनको प्रतिलिपि अधिकारलाई पनि मध्यनजर गर्ने उद्देश्यले यहाँ त्यो पञ्चाङ्ग का अन्य बितिसकेका सालका पात्रोहरु मात्र अपलोड गरिएको छ ।

सूर्य-पञ्चाङ्ग २०७५ डाउनलोड गर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्
(File Size :- 13 MB)

सूर्य-पञ्चाङ्ग २०७६ डाउनलोड गर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्
(File Size :- 19.7 MB)

सूर्य-पञ्चाङ्ग २०७७ डाउनलोड गर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्
(File Size :- 6.6 MB)
द्रष्टव्य :- कृपया ! नयाँ पात्रो किनेर प्रयोग गर्नुहोला । 

धन्यवाद !

आकाशवाणी प्रस्तुती 'रामचरितमानस'

  
१) बालकाण्ड (981 MB)
२) अयोध्याकाण्ड (583 MB)
३) अरण्यकाण्ड (111 MB)
४) किष्किन्धाकाण्ड (61 MB)
५) सुन्दरकाण्ड (107 MB)
६) लंकाकाण्ड (408 MB)
७) उत्तरकाण्ड (376 MB)

       अल इण्डिया रेडियोबाट हरेक बिहान ७ बजे करिब १० मिनेट जति प्रसारण हुने श्रीरामचरितमानसको रचना सन्त श्रीतुलसीदासले गर्नुभएको हो ! सनातन हिन्दु संस्कृतिमा मात्र नभै भारतीय हिन्दी साहित्यमा पनि महाकाव्यको रुपमा यसले प्रसिद्धि  कमाएको छ ! तुलसीदासकृत यो महाकाव्यलाई भेट्टाउने अर्को महाकाव्य हिन्दी साहित्यमा अर्को कुनै छैन भनेपनि फरक पर्दैन ! अल इण्डिया रेडियोले झन् यसग्रन्थलाई संगीतमय आवाज दिएर अमृतमय, आह्लादमय एवं  दिव्य बनाइदिएको छ ! यसलाई गायनद्वारा जनमनमा पुर्याउनको लागि सन् १९८० देखि १९९२ सम्म भारतको भोपाल राज्यमा रहेको आकाशवाणी केन्द्रमा काम भएको थियो ! जसको लागि पण्डित जसराज, मन्ना डे, अनूप जलोटा, सुरेश वाडकर, महेन्द्र कपूर, वाणी जयराम, लता मंगेशकर, उषा मंगेशकर, आशा भोस्ले, लक्ष्मी शंकर, रविन्द्र साठे, जगजीत सिंह, अनुराधा पौडवाल, कविता कृष्णमूर्ति, हरिहरन, भूपेन्द्र सिंह, राजन एवं साजन मिश्रा जस्ता करिब ३० भन्दा बढी मुख्य गायककलाकारहरुले लगभग ६२ घण्टासम्म आफ्नो सुमधूर आवाज रेकर्ड गरेका थिए ! यसरी सुन्दै सच्चिदानन्द अनुभूत गराइदिने प्रस्तुत डिजिटल रामायणलाई तयार गर्न १२ वर्ष लागेको थियो ! अल इण्डिया रेडियोले यसलाई ७ वटा अडियो सिडी प्याकको रुपमा सन् २०१५ अगस्ट ३१ मा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको हातबाट सार्वजनिक गरेको हो ! कुल सात काण्डमध्ये बालकाण्डमा १-१३०, अयोध्याकाण्डमा १३१-२४०, अरण्यकाण्डमा २४१-२६४, किष्किन्धाकाण्डमा २६५-२७७, सुन्दरकाण्डमा २७८-३००, लंकाकाण्डमा ३०१-३५२ र उत्तरकाण्डमा ३५३-४०८ वटा गरेर यसमा जम्मा ४०८ वटा अडियो ट्रयाकहरु रहेका छन् ! 

ऋषिगोत्र-विचार

‘ऋषि’ अर्थात् ज्ञानसम्पन्न व्यक्ति; ज्ञान भनेको श्रुति, श्रुति भनेको वेद हो, वेद भनेको स्वयं नारायण हो (वेदो नारायणः साक्षात्) । जो वेदज्ञ वा नारायणलाई जान्नेवाला छ, त्यो नै ‘ऋषि’ हो । ‘दृशिर् प्रेक्षणे’ धातुबाट ऋषि शब्दको निष्पत्ति भएको हो । ‘दृशि’ बाट दकार लोप हुँदा ऋषि शब्द बन्छ । यसको अर्थ हो ‘द्रष्टा’ अर्थात् तपस्याद्वारा वेदमन्त्रको साक्षात्कार गर्नेवाला । ‘ऋषिर्दर्शनात्’ अर्थात् सत्यको तपस्या गरेर आफ्नो ज्ञानात्मिका शक्तिद्वारा वैदिक मन्त्र (वेदका ऋचा) को जसले परोक्ष दर्शन गरे, तिनीहरु नै ऋषि कहलाए । त्यसैले ऋषिहरुलाई मन्त्रद्रष्टा (ऋषयो मन्त्रद्रष्टारः) भनिन्छ । ‘ऋषन्ति प्राप्नुवन्ति तपसा वेदमन्त्रान् इति ऋषयः’ – तिरोहित भएका वेदका मन्त्रहरुलाई तपस्यद्वारा आविर्भाव गर्नेवाला नै ऋषि हो । महाभारतको तलको श्लोकले पनि यहि अर्थलाई समर्थन गरेको छ - ‘युगान्तेऽन्तर्हितान् वेदान् सेतिहासान् महर्षयः । तपसा लेभिरे पूर्वमनुज्ञाताः स्वयम्भुवा ॥‘ युगौंदेखि लुकेको वेदहरु र इतिहासहरु जुन छन् तिनलाई तपस्याद्वारा जसले ज्ञान गरे, प्राप्त गरे तिनै ऋषि हुन् । जुन वेदमन्त्रको दर्शन जुन ऋषिले गरे, त्यो वेदमन्त्रको ऋषिको रुपमा तिनै स्थापित भए । ब्रह्मा (स्वयम्भू) को मानसी संकल्पद्वारा शक्तिसामर्थ्य, तप, स्वाध्याय, अध्यात्म, ज्ञानादि सबै गुणले ब्रह्मासमान प्रादुर्भाव भएका भृगु, अंगिरा, मरीचि, अत्रि तथा वसिष्ठादि अनेक ऋषिहरुले वेदमन्त्रको द्रष्टा बनेर सृष्टिवर्धनमा योगदान दिएका छन् । यिनै ऋषिहरु स्वायाम्भुवादि मन्वन्तरहरुमा पालैपालो सप्तर्षिको नामले परिगणित भएर प्राणीमात्रको कल्याण गर्ने काम गर्दै आइरहेका छन् । जुन वेदमन्त्रको दर्शन जुन ऋषिले गरे, त्यो वेदमन्त्रको ऋषिको रुपमा तिनै स्थापित भए । यिनै मन्त्रद्रष्टा ऋषिबाट एवं यिनैका मन्त्रद्रष्टा सन्ततिहरुबाट वर्णाश्रमधर्म-व्यवस्थालाई सुरक्षित राख्न गोत्र, गण र प्रवरको पनि व्यवस्था सुरुभएको हो ।

गोत्र-प्रवर-गण :- हाम्रो श्रुतिस्मृतिहरुमा ‘गोत्र’ शब्दको व्यापक अर्थ बताइएको छ । एक अर्थमा ‘गो’ भनेको पृथ्वी र ‘त्र’ भनेको रक्षागर्नेवाला अर्थात् जगतको रक्षा तथा कल्याण गर्ने ‘गौपालक’ । त्यस्तै ‘गो’ लाई इन्द्रिय मानेर इन्द्रियको आघातबाट रक्षागर्ने अर्थमा पनि गोत्र शब्द बनेको छ । ऋग्वेदमा सहस्र गाईहरुका सेवक ऋषिहरुलाई अग्निदेवले मन्त्रद्रष्टा पुत्र दिएको प्रसङ्ग आउँछ - अग्निर्ऋषिं यः सहस्रा सनोति (१०/८०/४) । त्यस्तै पौराणिक कथाहरुमा ‘एकपटक सृष्टिमा संकट परेको बेलामा रक्षाको लागि गौरुप लिएकी पृथ्वीको ऋषिहरुले दोहन गरेका थिए ।‘ भन्ने प्रसङ्ग पनि छ । त्यसो हुनाले ‘गो’ अर्थात् पृथ्वी वा गाई जे भनेपनि ऋषिहरुले पालन तथा रक्षा गर्ने गरेको इतिहासले गौरक्षक ऋषिका सन्ततिहरुलाई गोत्रको नामले चिनिन थालिएको स्पष्ट हुन्छ । गोत्रको पर्याय अर्थको रुपमा पक्ष, कुल, वंश र वर्ग आदि पर्दछन् । व्यवहारिक रुपमा हेर्दाखेरि पनि गोत्रको आशय पहिचानसँग जोडिएको हुन्छ । जसानुसार प्रत्येक मनुष्यको सम्बन्ध अमुक ऋषिको कुलसँग छ भन्ने थाहा हुन्छ । गोत्रको नामाकरण ऋषिको नामसँग विशेषण जोडिएर हुन्छ । जस्तै :- गर्गको गार्ग्य, कश्यपको काश्यप, वसिष्ठको वाशिष्ठ, विश्वामित्रको वैश्वामित्र तथा अत्रिको आत्रेय । ‘अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम्’ व्याकरणको यो सूत्रले पनि सोहि अर्थलाई प्रष्ट गर्दै पुत्रपौत्रादिबाट गोत्र हुन्छ भनेको छ । त्यस्तै प्रवर र गणमा पनि उच्चारण गर्दा ऋषिको नाम विशेषण हुन्छ । जस्तै :- आत्रेय गोत्रको प्रवर ऋषि अत्रि, अर्चनानस र श्यावाश्व हुन् र उच्चारण गर्दा आत्रेय, आर्चनानस र श्यावाश्व हुनुपर्छ ।

गोत्र के कति छ भन्ने सन्दर्भमा विभिन्न धर्मशास्त्रहरुले प्रमुख ८ गोत्रको चर्चा गरेको पाइन्छ । सप्तानामृषीणामगस्त्याष्टानां पक्षा भवन्ति वा यदपत्यं तद्गोत्रमित्युच्यते - अत्रि, वसिष्ठ (मित्रावरुणवंश्य), विश्वामित्र (गायत्रीमन्त्रद्रष्टा कुशिकवंश्य), जमदग्नि (भृगुवंश्य), गौतम र भरद्वाज (अंगिरावंश्य), कश्यप र अगस्त्य (मरीचि वंश्य) ऋषिका अपत्य (सन्तति)बाट ८ वटा गोत्रको सुरुवात भयो । यसबाहेक ब्रह्मापुत्र भृगु, अंगिरा र मरीचि पनि गोत्रकार ऋषिहरु हुन् । क्रतु, पुलस्त्य र पुलहले अगस्त्यका सन्तानलाई धर्मपुत्र बनाएर पनि आफ्नो गोत्र चलाएको देखिन्छ । अगस्त्य वसिष्ठका अनुज पनि हुन् । ‘गोत्राणां तु सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च । ऊनपञ्चाशदेवैषां प्रवरा ऋषिदर्शनात् ॥‘ बौधायनोक्त यो श्लोकले पनि गोत्रहरु हजारौं छन् तर तिनको प्रमुख प्रवरभेद ४९ वटा मात्र छन् भनेर दर्शाएको छ ।

‘प्रवर’ भन्नाले गोत्रकार ऋषिहरुको सुयोग्य मन्त्रद्रष्टा सन्तति हुन् । वैदिक परम्परानुसार राजा-महाराजाहरुको विशिष्ट यज्ञानुष्ठानमा जुन ३ ऋषिहरुलाई वरण गरेर राखिन्छ; तिनलाई नै प्रवर भनिन्छ । निम्न श्लोकले पनि यहि कुरा पुष्टि गर्दछ - ‘गोत्र भूतस्य पितृपितामहप्रपितामहाः एव प्रवराः पितै वाग्रेऽथ पुत्रोऽथ पौत्र इति ।‘ (शतपथ ब्राह्मण) । ‘अपत्यक्रमेण सादृश्यसम्बन्धेन वा प्रकर्षेण वरणानि प्रार्थनानि प्रवराः’- त्यसैले प्रकर्ष (उत्तमता) का साथ ऋषिकुलका पितापितामहप्रपितामहानुसार क्रमैले वरण जसलाई गरिन्छ ति प्रवर हुन्छन् । ‘प्रवरस्तु गोत्रव्यावर्तक ऋषि विशेष एव’ (संस्कारदीपक), ‘प्रवियन्ते होत्रध्वर्युभ्यामुत्कीर्त्यन्ते इति प्रवराः’ (सत्कर्मरत्नावली) अनुसार गोत्रकार ऋषिहरुका व्यावर्तक अर्थात् मूलवंश छुट्याउने ऋषिविशेष तथा यज्ञादिहरुमा होता र अध्वर्युद्वारा प्रार्थनापूर्वक वरण गरिने विशिष्ट ऋषि नै प्रवर हुन् भन्ने अर्थ स्पष्ट हुन्छ । त्यस्तै परिकरको अर्थमा पनि प्रवरको प्रयोग हुन्छ ।

यसरी उल्लिखित मुख्य गोत्रमा कसैको ३ प्रवर, कसैको ५ प्रवर ऋषिहरुबाट पनि अनेक ऋषिसन्तानहरु वृद्धि हुँदै गएर हजारौं गोत्र हुन थालेपछि मूल ऋषिबाट वंश छुट्याउनको लागि ऋषिपरिवारको रूपमा गणको व्यवस्था भयो, जसलाई गोत्रभेद वा प्रवरभेद पनि भनिन्छ । यसरि प्रवर तथा गणले नै मूल गोत्रलाई समेटेको देखिन्छ । गण वा प्रवरभेदानुसार भृगुगण ७, आङ्गिरसगण १७, अत्रिगण ४, विश्वामित्रगण १०, कश्यपगण ३, वसिष्ठगण ४ र अगस्तिगण ४ गरेर जम्मा ४९ वटा गणभित्र बाँधिएका हजारौं गोत्रहरु छन् । यिनै गणभित्र पुराणहरुका ८८ हजार, ऋग्वेदादिका अनेकौं मन्त्रद्रष्टा ऋषिहरु पर्दछन् । जातिगत व्यवस्था चलेसँगै प्रायजसो ऋषि परम्परानुसारको गोत्रहरु ब्राह्मणमा मात्र सीमित छन् भने क्षत्रियहरुमा तथा अन्य जातिहरुमा कर्मक्षेत्रसँग सम्बन्धित गोत्रहरु चलेका छन् । त्यस्तै अर्काको गोत्र अङ्गिकार गर्ने गरेको इतिहास पनि सुन्नमा आउँछ । राजाले आफ्ना पुरोहितको, जनताहरुले आफ्ना राजाको, शिष्यहरुले आफ्ना गुरुको, नोकरहरुले मालिकको तथा कसैले निकटतम ऋषि आश्रमसँग एवं कतिले त जनावर, ठाऊँ, नदी र आफ्नादेवदेवीसँग सम्बन्धित गोत्रहरु अपनाएका पनि पाइन्छन् । यसरी समग्रमा हेर्दा प्रमुख ऋषिहरुबाट वर्तमान समयसम्म आउँदा हजारौंको संख्यामा गोत्रहरु विद्यमान रहेका छन् ।

अर्याल केशवशरण ‘आर्यकेश’ भरतपुर-४, शिवघाट (अर्याल बन्धु समाज, चितवनको अबस स्मारिका २०७४ मा प्रकाशित) 

>> अत्रि ऋषि र आत्रेय गोत्रको चर्चा <<

देवघाट धाम परिचय - भजन

(१)

जय जय जय गणेश

समय : ४:३८ मिनेट

आकार : ४.२५ एमबी/१२८ केबीपीएस

(२)

काशी हो गया हो वृन्दावन हो

समय : १३:१२ मिनेट

आकार : ८.८९ एमबी/९४ केबीपीएस

(३)

श्रीकृष्ण गोविन्द माधव श्याम

समय : २०:२३ मिनेट

आकार : १८.६७ एमबी/१२८ केबीपीएस

हिन्दु जागरण इन्टरनेट रेडियो

हिन्दुत्व संरक्षण तथा धर्म परिवर्तन विरुद्धको अभियानको रूपमा स्थापित धार्मिक संस्था "हिन्दु जागरण नेपाल"को नेपाली धार्मिक रेडियो सुन्नुहोस् !

यदि माथिको विन्डोज मिडिया प्लेयरबाट प्ले भएन भने यो प्लेयरबाट सुन्नुहोस् !

यदि तपाईंलाई एकै ठाऊँमा सबै भक्ति रेडियो छानि-छानि सुन्ने इच्छा छ भने

यहाँ क्लिक गर्नुहोस् >>>>

धरहरा - भीमसेनको ट्वीन टावर

यो १८८० अघि तिरको फोटो हो । १९९० को भूकम्पमा यो दरबार (गार्डन दरबार, प्रवेशद्वारमा बाघ राखिएकोले बाघदरबार) क्षतिग्रस्त भएपछि १९९७ मा यसको ठाउँमा नयाँ हरि भवन खडा गरिएको थियो ।

पढ्नुहोस्, हेर्नुहोस् धरहराको इतिहास, जो नेपालको ट्वीन टावरको रूपमा भीमसेन थापाले वि. सं. १८८१ र ८२ मा दुईवटा मिनार बनाएका थिए जुन ११/११ तलाका थिए । पहिलो मिनार १८८१ मा अहिलेको धरहराको दक्षिण–पश्चिमपट्टि रहेको आफ्नो भीमसेन निवास (जनरलवाग/वागदरबार) परिसरमा मुगल शैलीमा निर्माण गराएका थिए र  रानी ललितत्रिपुरासुन्दरीले पनि त्यस्तै मिनारको इच्छा गरेपछि भीमसेनले १८८२ मा बनाइदिएको दोस्रो मिनार चाहिं अहिलेको धरहरा हो। यो नेपालको राजधानी काठमाडौंको सुन्धारामा अवस्थित छ । भीमसेन थापाले बनाएको स्तम्भ भएको कारणले यसलाई भीमसेन स्तम्भ पनि भनिन्छ ।

१९७७ ताकाको फोटोमा धरहरा र भीमसेन निवास

९ वर्षपछि वि.सं. १८९० सालमा आएको भूकम्पले पहिलो मिनार क्षतिग्रस्त भएर ७ तला बाँकी रह्यो । तर त्यो मिनार भूकम्पपछि भीमसेन थापाको आत्महत्या लगत्तै पुनर्निर्माण नभएर इतिहासको अँध्यारोमा हरायो। भग्नावशेषको रूपमा रहेको उक्त पहिलो मिनारलाई त्यसको १०० वर्षपछि १९९० सालमा आएको महाभूकम्पले पुनः पूर्ण रूपमा भत्काइदियो र दोस्रो मिनार जुन अहिले हामीले देखेका छौं धरहराको रूपमा; त्यो पनि क्षतिग्रस्त भएर जम्मा ५ तला जति बाँकी रह्यो । पछि वि.सं. १९९२ सालमा तात्कालिन राणा प्रधानमन्त्री जुद्धसमशेरले ९ तलामा सिमित गरी बरण्डा निकालेर पुनर्निर्माण गराए । तर रंगरोगन भने २००२ सालमा गरिएको थियो । २०५५ सालपछि पुनः यसको मर्मत सम्भार हुँदै गयो र अहिलेको सुन्दर सफा धरहरा बन्न पुग्यो । बिना फलाम र काठको भरमा अडिएको यो धरहरा फेरी वि.सं. २०७२ सालको महाभूकम्पमा परी पूर्ण रूपमा विलिन भएको छ । धरहराको निर्माण ईटा र बज्र अर्थात् सुर्की, चून, मास र चाकुको मिश्रणबाट भएको थियो ।

यसरी वि.सं. १८८१ सालदेखि नेपालको इतिहासमा भीमसेनको ट्वीन टावरले १९९० सालको भूकम्पसम्ममा येनकेन आफ्नो अस्तित्व बचायो र भूकम्पपछि एउटा पूर्ण ध्वस्त भयो र अर्को भग्नावशेषको रूपमा १९९२ सम्म रह्यो । त्यसपछि पुनर्निर्माणसँगै हालसम्म पनि देश तथा विदेशका नागरिकहरुलाई नेपालको इतिहास दर्शाउन र नेपालमा आउन प्रेरित गर्ने राष्ट्रिय सम्पदा धरहरा २०७२ सालको विनाशकारी भूकम्पमा परि धराशायी भएको छ । अन्ततः १९१ वर्षको लामो इतिहासको अन्त्य भएको छ ।

विडियो हेर्नुहोस्

कथा एक निष्पक्ष सृजनाको (वृत्तचित्र धरहरा)

हेर्नुहोस् २०७२ सालको भूकम्पका वृत्तचित्र

मोबाइलमय जमानामा मोबाइलमै पात्रो

अहिलेको जमाना मोबाइलमय भएको छ । सूचना प्रविधिका समाचार र सुविधाहरु लगाएतका जे कुरा पनि अचेल मोबाइलमा नै पाइन र प्रयोग हुन थालेको छ । अझ भनौं विश्व नै अटाएको छ । त्यसै क्रममा ज्योतिषीय समय र मितिको उपयुक्त जानकारी प्राप्त गर्न गराउन नेपालको लागि स्मार्टफोनको एप्लिकेसन बजारमा अहिले एउटा नयाँ एप थपिएको छ; त्यो हो तोयनाथ पात्रो । एप बजारमा नेपाली तिथि मितिको केहि पात्रोहरु पहिल्यै पनि उपलब्ध छन् । जस्तै :- नेपाली पात्रो र हाम्रो पात्रो !

यी एप्लिकेसनले विश्वको जुनसुकै कुनामा बसेर पनि तपाईंहरु नेपाली तिथि-मिति, महत्वपूर्ण चाडपर्व, विवाह, ब्रतबन्ध उत्सव तथा शुभ साइत आदिकाबारेमा जानकारी लिन सक्नुहुनेछ । आउनुहोस् म तपाईंहरुलाई नेपाली पात्रो सम्बन्धीका मुख्य एप्लिकेसनको जानकारी र लिंकहरु सेयर गर्दैछु ।

के हो हिन्दु पञ्चाङ्ग (पात्रो) ?

हरेक ठाउँमा आ-आफ्नो निश्चित स्थानलाई आधार मानेर गणना पद्धति अनुसार महिना या दिन निर्धारण गरिएको हुन्छ । संसारमा मान्ने गरिएको अंग्रेजी क्यालेण्डर सौर्य गणनाको आधारमा निकालिएका हो । तर हिन्दु पञ्चाङ्ग (पात्रो) भने सुर्य संगसँगै चन्द्र र नक्षत्रको आधारमा गणना गरि बनाइएको हो । हिन्दु पात्रो काल गणनाको पाँच रीतिअनुसार बनेको हुनाले पञ्चाङ्ग भनिन्छ । के हो त पञ्चाङ्ग ? यसबारे दुईवटा श्लोक यस्तो छ :-

“तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः कारणमेव च । एतैः पञ्चभिरङ्गै संयुतं पञ्चाङ्गमुच्यते ॥”
वा

“तिथिर्वासरनक्षत्रे योगः करणमेव च । इति पञ्चाङ्गमाख्यातं व्रतपर्वनिदर्शकम् ॥”

अर्थात् तिथि, बार, नक्षत्र, योग र करण  यीनै पाँच अङ्गको सिलसिलाबद्ध प्रस्तुतिको सम्पूर्ण स्वरूपलाई पञ्चाङ्ग अर्थात् नेपाली जनबोलीमा पात्रो भनिन्छ । पञ्चाङ्गको मुख्य उद्देश्य विविध धर्म संस्कृतिको रिती-रिवाज अनुसार मनाउनुपर्ने चाडबाडमा व्रत, पर्व, उत्सवको जानकारी गराउनु हो ।

के हो स्वस्थानी व्रत र कथा ?

रामप्रसाद धिताल

अहिले नेपाली सनातन समाजमा स्वस्थानी व्रत चलिरहेको छ । यो हिन्दू नेपाली समाजको मौलिक व्रत पनि हो । भारतीय हिन्दूहरूमा स्वस्थानीको व्रत बस्ने र कथा सुन्ने प्रचलन छैन । यो व्रत पहिलेपहिले नेपाली नेवारी समाजमा मात्र लिइने चलन थियो । व्यापारिक सिलसिलामा उनीहरू देशका कुनाकन्दरा पुग्ने क्रम बढे पनि सनातन समाजले पनि यसलाई आत्मसात् गर्यो । नेवार र सनातन धर्म अँगाल्नेहरूको बाहुल्य भएका भारतको दार्जिलिङ, सिक्किम र भुटानमा समेत स्वस्थानी व्रत लिने र कथा सुन्ने गरिन्छ ।

‘वैदिक धर्म मूल रूपमा’ (शिवराज आचार्य कौण्डिन्न्यायन, दो.सं. २०६२ स्वाद्ध्यायशाला) पुस्तकका अनुसार स्वस्थानी कथाको पुरानो रूप ५०० वर्षजति अघि नेवारी भाषामै रहेको पाइन्छ । लगभग त्यति नै वर्षयता नेपाली भाषामा पनि अनुदित भई व्रत बस्ने र कथा सुन्ने परम्पराको विकास भयो । अहिले पनि साँखुलगायतका स्थानमा नेवारी भाषाको स्वस्थानी व्रतकथा पाइन्छ । अहिले चलेको चलनअनुसार चान्द्रमानको पात्रोअनुसार पौष शुक्ल पूर्णिमामा सुरु भएर माघ शुक्ल पूर्णिमामा अन्त्य हुन्छ । विधिपूर्वक व्रत बस्ने र मध्याह्न कालमा महादेव र श्री स्वस्थानीको पूजा गर्ने कथा भन्नेसुन्ने परम्परा चलिरहेकै छ ।

को हुन् स्वस्थानी ?

स्वस्थानी माहत्म्य भए पनि कथामा देवीको उत्पत्तिबारे खुलाइएको छैन । कथाका एक तिहाइ भाग सकिँदासम्म स्वस्थानी देवीको हुन् भन्ने खुल्दैन । पार्वतीले अनेक प्रयास गर्दा पनि महादेव पति नपाएपछि भगवान् विष्णुले ‘श्री स्वस्थानी परमेश्वरी’को व्रत गर्ने सल्लाह दिन्छन् । त्यसैबेला यस्तो प्रसंग आउँछ– अष्टासु च दलेष्वेव मातृकाष्टस्थितास्तथा÷खड्गं त्रिशूलं चोध्र्वञ्च अधश्चाभय मुत्पलम्÷चतुर्भुजा त्रिनेत्रा च सर्वालङ्कार भूषिता÷सुवर्णवद्धिकासाभा स्वस्थानी जगदीश्वरी ।। अष्टमातृका (चामुण्डा, महाकाली, वैष्णवी, ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वाराही र इन्द्राणी) बीचमा तीन नेत्र, चार हात भएकी, विभिन्न वस्त्रालङ्कारले विभूषित भई त्रिशूल, तरबार, कमल र चक्र लिएर विराजमान भएकी सुवर्णको आभायुक्त स्वस्थानी देवीको स्वरूप छ ।